Bu yazımda detaylı bir şekilde şema terapi nedir hangi hallerde kullanılır, danışanın ve terapistin rolü nedir gibi konulara değineceğim. Daha ileri okumak yapmak isterseniz yazımın sonunda kitap önerilerimi bulabilirsiniz.

1.Şema Terapi Nedir?

Şema Terapi Jeffrey Young, Janet Klosko, Marjorie Weishaar ve David Bernstein tarafından geliştirilen tanılar üstü bir terapi yaklaşımıdır. Bilişsel davranışçı ,gestalt, bağlanma kuramı, psikanalitik, kişilerarası ve yaşantısal teknikleri kullanan bütüncül bir ekoldür. Ancak kökeni bilişsel davranışçı terapiye dayanır.

2.Hangi Durumlarda Daha Etkindir?

Dirençli danışanlar ve değiştirilmesi güç ,çocukluk ve ergenlikten zorlu yaşantısal izler bulunan kronikleşmiş ruhsal sorunlar için oldukça uygun bir yöntemdir.

3.Şema Nedir?

Şemalar uzun bir süre maruz kalınan olumsuz duygulanımlar sonrası beyinde sinapslar arası yolaklarda gelişen sinirler hücrelerinin oluşturduğu gruplardan oluşur. (Roediger,2020) Bireyin anne rahminden itibaren çevresine, yaşama uyumlanabilmesi için yorumlayıp geliştirdiği zihinsel yapılardır. Yaşam boyunca bu zihinsel yapılara uygun olacak şekilde düşünce, duygu, davranış ve ilişki kurma şekilleri oluştururuz. Şemalar temel inançlarımızın da kökenidir bu sebeple şema terapinin bilişsel davranışçı terapi ekolünden daha kapsayıcı olduğu düşünülür.

Her birey genellikle birden fazla şemaya sahiptir. Uyumlanmak için geliştirdiğimiz bu şemalar  erken dönem yaşantımızda hayatta kalmamıza  yardım etmiş olabilir ancak uyum bozucu etkisi de bulunur. Oto-pilot şeklinde çalışır.

Bazen ideal bir evlilik, yüksek bir hayat standartı, doyum sağlayan sosyal bağlara rağmen hayattan keyif alamadığımız durumlarda biliniz ki uyumsuz şemalarınız devrededir.

Şema örüntülerini kırmak o kadar da kolay değildir zira hayatı deneyimleyip anlamlandırdığımız bilindik yolları terkedip yeniye yer açmak , belirsizliğe yol almaktır. Ve insan çoğunlukla belirsizlik kaygısındansa bilinen fonksiyonel olmayan bilindik yolları tercih eder.

Ama güzel haber insan aynı zamanda farkındalık geliştirip öğrenebilir dolayısıyla bu yolaklar değiştirilebilir.

İnsan olma hali işte tam da bu sebeple her yeni bir şey öğrendiğimde beni şaşırtan büyüleyen mükemmel bir yolculuk .

Şimdi  gelin değişimin ilk adımı farkındalık için şema alanları nedir onları öğrenelim.

3.Şema Alanları ve Sınıflandırılmaları

Temel 5 şema alanı bulunur:

3.1 Güvenli Bağlanma İhtiyacına Karşılık Ayrılma ve Reddedilme Şema Alanı:

İstikrar, güvenlik, bakım, kabul görme gibi temel ihtiyaçların karşılanmaması ile ilgili şemaları içerir. Bu ihtiyaçlar evrenseldir. Uzun ayrılıkların olduğu, reddedici, fiziksel şiddet olan, duygusal kopuklukların olduğu bir ebeveyn profilidir.

3.1.1 Duygusal Yoksunluk Şeması:

3.1.2 Terk Edilme Şeması:

Bu şemaya sahip olanlarda destek ve yakınlık beklediğimiz kişilerin güvenilmez ve dengesiz oldukları ya da bu duygusal desteği ve yakınlığı göstermede başarısız olduğu görüşü hakimdir.

Bu kişilerde hayatındaki kişilere ya çok yapışma ya da tamamen kendinden uzaklaştırma görülür.Ebeveyn profili terk edilmelerin yaşandığı ya da çoğunlukla bu tehdidin bulunduğu bir ailedir.Ölüm.hastalık nedeni ile ayrılıklar görülür.

3.1.3 Güvensizlik Şeması:

İnsanların kötü niyetli ya da manipülatif olduğu, kullanılacağı, onlardan zarar göreceği, aldatacağı düşüncesinin olduğu şemadır. Bu şemada erken dönem yaşantısında taciz, şiddet, kötüye kullanılma vakaları görülür. Bu şemaya sahip kişilerde ya kişinin kendini açmadığı yüzeysel ilişkiler görülür ya da kişi tamamen ilişki kurmaktan uzaklaşır. Bir diğer durumda da bu şema sahibi kötüye kullanma potansiyeli olan partnerler seçerler.

3.1.4 Kusurluluk Şeması:

Kişi kendini eksik, kusurlu ve sevilmeye layık olmayan biri olarak görür. Dolayısıyla insanlarla yakın ilişkiler kurmaktan kaçınır zira yakın olduğunda gerçekliğini gören kimselerin ondan uzaklaşacağını düşünür. Diğer bir düşünce de kendi gibi kusurlu, değersiz birini sevebilen birinin de kusurlu olduğunu düşünüp mesafelenir.

3.1.5 Sosyal İzolasyon Şeması:

Bu şemada kişi herkesten farklı olduğunu, herhangi bir gruba ait olamadığını hisseder. Diğer şemaların aksine bu ailede değil kişinin dış ortamlarda deneyimlediği bir yalnızlaşmadır. Daha çok akran ya da ilişkide olduğu ortamlarda ev dışında oluşan bir sosyal izolasyonun sonucudur.

3.2 Hareket Özgürlüğüne/Yeterlilik İhtiyacına Karşılık Zedelenmiş Özgürlük Şema Alanı:

Özerk olma, otonomi ve rekabet gibi ihtiyaçların olduğu bir alan. Kişinin bağımsız olarak var olma, kendini gösterme konusunda yetersiz ve işlevsiz olarak görüldüğü bir benlik algısı mevcuttur. Genellikle sosyal öğrenme ile çevreden ediniriz.

3.2.1 Bağımlık Şeması:

İsminden de anlaşılacağı üzere kişide otonom iş yapabilme, kendi başına ayakta kalıp günlük işlerini bile yapamayacağına dair negatif bir inanç ve tutum olur. Yetişikin hayatında da kişi sorumluluklarını ve hayatının kontrolünü bir başkasına vermeye çok hazırdır. Genellikle erken dönem yaşantısında sorumluluk almasına izin verilmemiş ya da aldığında yetersiz hissettirilmiştir.

3.2.2 Dayanıksızlık Şeması:

‘Dünya tehlikeli bir yerdir.’ bu şemaya sahip kişiler bu cümlenin etkisiyle büyütülmüşlerdir. Dışardaki dünyanın her daim tehlike ve tehdit barındırdığını düşünürler. Olası senaryolarda hep en kötüsüne odaklanıp bunu da engelleyemeyeceği düşüncesine sahiptirler. Başına hep bir şey geleceği korkusu farklı formlarda kendini gösterir. Tıbbi (çaresiz bir hastalığı olacağı, bir gün delireceği) çevresel (yangın, sel, deprem) finansal (bir gün beş parasız kalacağım, iflas edeceğim korkusu) felaket senaryoları bulunur. Takdir edersiniz ki bu şema yoğunlukla kaygı bozukluğu ve panik atakla karakterizedir.

3.2.3 Başarısızlık Şeması:

‘Başarısız olacağım.Yapamayacağım .’herhangi gerçekçi bir tarafı olmaksızın bu şemaya sahip kişilerin  ağzından duyacağımız cümlelerdendir. Çocukken aile, akranlarından sistematik  başarısız olduğu hissettirilen ya da yarış gerektiren spor müsabakalarında edinilen tutum, davranış, düşünce şeklidir.

3.2.4 İç İçelik , Yapışıklık Şeması :

Bu aslında Türk kültüründe sıklıkla görülen bir şema. Kişi diğeri ile aşırı duygusal bağlanma yaşar. Anne-babanın yerini bir süre sonra partner alır. Bu ilişkilerde kendini ana karakter ya da eşit paydaş olarak görmez. Etkisinin minimize olduğunu düşünür.

3.3 Gerçekçi Limitler İhtiyacına Karşılık/Zedelenmiş Sınırlar Şema Alanı:

Söz konusu şemaya sahip kişiler ya başkalarının sağlıklı sınırlarına uymakta zorlanır, ihlal etmeye çalışır ve bu sınırları anlamlandıramaz. Diğer bir tarafta ise uzun süreli işlere hedeflere ulaşmakta zorlanırlar. Öz disiplin eksikliği yaşarlar, işbirliği yapmakta zorlanırlar. Devamlılık  sağlamakta güçlük çekerler. Peki bu örüntüleri oluşturan nedir?

  • Ebeveynler çok fazla sınır koymuş olabilir.
  • Ebeveynler hiç sınır koymamış olabilir.
  • Çocuğun önündeki engeller o hiç çaba göstermeden, acı çekmeden kaldırılmış olabilir.

3.3.1 Haklılık Şeması :

Ben, benim düşüncelerim, benim otorite alanım. Bu şema güç sevgisi, rekabet ve diğerlerinin ne düşündüğüyle ilgilenmeme, empati yoksunluğuyla ilişkilidir. En ünlü, zengin, başarılı olmaya odaklıdır.Dahası bu kişiler diğerlerinden üstün, farklı olduklarını düşünürler.

3.3.2 Yetersiz Özdenetim Şeması:

Uzun vadeli hedeflere ulaşamama, öz disiplin gerektiren konularda başarı sağlayamama görülür. Spor yapmak, diyet yapmak gibi istikrar gerektiren işler bu şema sahipleri için güçtür. En küçük engelde söz konusu işi bırakırlar.

3.4 İçtenlik ve Oyun Alanına Karşı Aşırı Duyarlılık ve Bastırılmışlık Şema Alanı:

Bu şemanın ebeveynleri talepkar, acımasıza eleştirip , kolaylıkla memnun edilemeyen talepkarlar bireylerdir. Çocuğun ailede kendini ifade etmesi, mutlu olması, otantik olma ve olduğu haliyle kabul görmesi mümkün olmamıştır. Ebeveynler çoğu kez katı ve cezalandırıcıdır. Yani aslında çocuğun ihtiyacı olan oyun alanı ona sağlanmamıştır.

3.4.1 Karamsarlık/Kötümserlik Şemaları :

Bu şemaya sahip kişiler çoğunlukla yaşamın olumsuz taraflarına, olayların hep kötüye gideceği algısına tutunurlar. Dolayısıyla fazlasıyla endişeli, kötümser, şikayetçi ,kontrolcü ve kararsızdırlar.

3.4.2 Yüksek Standartlar Şeması:

Bu kişiler içsel oluşturdukları başarı çıtasına ulaşabilmek ya da dışarıdan gelebilecek en ufak bir eleştiriyi elimine edebilmek için kendilerine çok yüksek sınırlar koyarlar. Kendi öz bakımlarını, sağlıklarını ihmal eder, gevşeme haklarının olmadığını düşünürler. Bu şemanın ebeveynleri aşırı mükemmeliyetçidir ve çoğunlukla tatmin edilemezler.

3.4.3 Duyguların Bastırılması Şeması:

Duygularını özgürce ifade edemediği ailede yetişen şema sahipleri sonrasında duygu ve iletişimin aşırı sakınıldığı bir davranış örüntüsü geliştirirler.Y etişkinlikte ihtiyaçlarını görmezden gelir, yok sayar zira bu ihtiyaçları ebeveynleri tarafından karşılanmamıştır.

3.4.4 Cezalandırıcılık Şeması:

Aİle ortamında açık bir  fiziksel, psikolojik şiddet bulunur. Ne yaparsa yapsın iyiyi haketmediğini düşünen kişi en ufak hatada hem kendini hem karşısındakini cezalandırır. Başkalarına da kendilerine de acımasız, aşırı kuralcı ve cezalandırıcılardır.

3.5 Duyguların İfade Özgürlüğü İhtiyacına Karşılık Başkaları Odaklılık Şema Alanı:

Bu şemaya sahip bireyler kendi ihtiyaç ve düşüncelerinden çok başkalarının duygu ve düşüncelerini önceler. Karşısındaki onay, sevgi ve ilgisini alabilmek için ötekini önceler. Çocukken koşullu bir saygı ve sevgi gören çocuk kendi ihtiyaçlarından çok ebeveynlerinin isteklerini önceliklendirmek zorunda kalmıştır.

3.5.1 Onay Arayıcılık Şeması:

Kişi onay, kabul, ilgi odaklıdır. Statü ve onay arayışı görülür. Küçükken sürekli anne-baba onayı alan, otantik olmasına izin verilmeyen bir örüntü mevcuttur. Kendi değerini ötekinden alacağı tepkiye göre belirler.

3.5.2 Kendini Feda Etme Şeması :

Bu şemadaki kişi için öncelikli olan başkalarının mutluluğu, refahıdır. Fedakarlık ve aşırı fedakarlık arasındaki o ince çizgi aşılmıştır. Kendi istekleri, sınırları, arzuları, hakları geri plandadır. Bu kişiler hayır demekte çok zorlanır.

3.5.3 Boyun Eğicilik Şeması:

Buradaki ana örüntü aşırı uyumdur. Kişi kararları, seçimleri, kontrolü karşısındakine vererek oluşabilecek çatışma, zıtlaşma, öfke ve terk edilmekten uzak durmaya çalışırlar. Hak talep etmekte, hayır demekte, sınır çizmekte çok zorlanırlar.

4.Kaynakça ve İleri Okuma için Kitap Önerileri

  • Hayatı Yeniden Keşfedin-Jeffrey Young
  • Mod Terapisi-Gitta Jacob,Hannie Van Genderen,Laura Seebauer
  • Terapide Yeni Ufuklar-Kuramdan Uygulamaya Editör :Nilgün Canel

Diğer terapi ekollerini de merak ediyorsanız logo terapi , gestalt terapi ve daha ilginçlerine de göz atmak isterseniz az bilinen terapi ekolleri yazılarıma göz atabilirsiniz.